FABRYKA PORCELANY W ĆMIELOWIE

ZARYS HISTORII w wieku XIX

Mało kto wie, że pierwsza wystawa wyrobów fajansowych odbyła się w roku 1821 w Warszawie, czyli w epoce Królestwa Polskiego. Pokazano tam produkty z manufaktur w Ćmielowie, Horodnicy i Tomaszowie. Zakład w Horodnicy na Wołyniu założył w r. 1803 stolnik W. Księstwa Litewskiego Józef Czartoryski. Wybudował on także w r. 1784 zakład porcelany w Korcu na Wołyniu. Korzystano z pokładów miejscowej glinki i z obfitości drewna z pobliskich lasów.
Pokłady dobrej, białej glinki kamionkowej miał też Ćmielów, zwany w pierwszej połowie XIX wieku Chmielowem. Dlatego też od dawna rozwijało się tam garncarstwo, a pierwszą fajansarnię zaczęto budować w r. 1797 staraniem Hyacynta (Jacka) Małachowskiego. Produkcja ruszyła w r. 1804, a pierwszym kierownikiem został Adolf Fryderyk Watke pochodzący z Niemiec. W r. 1821 umiera Jacek Małachowski, a manufakturę dziedziczy jego córka Franciszka Karwicka. W r. 1827 wydzierżawiła ona na trzy lata manufakturę braciom Weinbergerom, kupcom z Opatowa.
W r. 1830 dobra ćmielowskie wraz z fajansarnią kupił książę Ksawery Drucki-Lubecki. Powstanie listopadowe i niechęć pracowników do nowych właścicieli spowodowały spadek produkcji z 85 tys. złotych polskich do 47,5 tys. złp. W r. 1832 na emeryturę przechodzi Watke, a zastępuje go Franciszek Weiss. Po 5 latach zastępuje go jego syn Gabriel, który przez blisko 30 lat ten zakład prowadził. Pochodził on z Austrii i nigdy nie nauczył się mówić po polsku. W latach pięćdziesiątych Weiss postawił w Denkowie własny zakład produkcji fajansu.
W r. 1863 kupiec warszawski Kazimierz Cybulski odkupił od księcia cały zakład, a Weiss przeniósł się do Denkowa. Wkrótce i on sprzedał swój zakład i prowadził fabrykę porcelany w Baranówce. Cybulski rozbudował zakład i nastawił go głównie na produkcję porcelany. Dopiero jak sprowadzono z Francji Stanisława Thiele w Ćmielowie zaczęto produkować wyroby majolikowe. Thiele pracował w Ćmielowie w latach 1863-1880, a potem przeszedł do nowej fabryki w Nieborowie /zob. Nieborów-historia/. Po odejściu Thielego zaniechano produkcji majolik. W katalogu na wystawę w r. 1885 w Warszawie są tylko wyroby porcelanowe, kamionki, kafle i przedmioty użytku technicznego.
Od powstania manufaktury produkcja odbywała się w drewnianych budynkach. W pierwszym przygotowywano glinę, w drugim toczono naczynia, a trzecim je malowano. Czwarty służył za pomieszczenie dla piecy, a ostatni był magazynem wyrobów gotowych. Początkowo były dwa piece do wypału, a po pożarze w r. 1868 już cztery. Cały zakład został odbudowany bardziej nowocześnie przez Kazimierza Cybulskiego, powstały wówczas pierwsze budynki murowane. Glinę do wyrobów czerpano z pobliskich lasów m.in. z Wólki Bałtowskiej. Do schudzania gliny używano stłuczki i piasku, a drewna dostarczały nieodlegle lasy. Surowców do szkliw dostarczali kupcy Weinbergowie.
Za czasów Weissa w fabryce pracowało ok. 60 ludzi, a w czasach Cybulskiego już blisko 100. Wyroby ćmielowskie eksportowano Wisłą do Gdańska i Warszawy, gdzie sprzedawały je sklepy Joanny Pignau na Długiej oraz u Kazimierza Cybulskiego w pałacu Blanka. Był także sklep ćmielowski w Grodnie.
Wyroby ćmielowskie miały charakter użytkowy lub użytkowo-dekoracyjny. Produkowano więc serwisy obiadowe i herbaciane, różnego rodzaju koszyczki, dzbanki, żardiniery. Wzory i kształty czerpano z innych zagranicznych zakładów.
Asortyment wyrobów ćmielowskich w wieku XIX stopniowo się rozszerzał. Produkowano serwisy obiadowe, znacznie mniej serwisów herbacianych, koszyczki, dzbanki, także liczne żardyniery (ozdobne półki do kwiatów). W całej produkcji fajansu można wyróżnić trzy okresy. Pierwszy do początek, pierwsze 30-lecie XIX w., kiedy fabryką kierował Watke, a właścicielem był Małachowski. Były to wyroby białe zdobione scenami z antyku oraz talerze zdobione wieńcami liści i winnych gron. W okresie Weissów obok dawnych kształtów występowały koszyczki formowane z delikatnych wałeczków. W dekoracji zanikały dekoracje plastyczne, a pojawiały się nadruki na naczyniach. Sposób ten był znany w Czechach już w końcu XVIII wieku, ale do Ćmielowa trafił znacznie później. Używano wzorów angielskich przedstawiając scenki o różnej tematyce. Dopiero w okresie rządów Cybulskiego zaczęto przedstawiać na talerzach zabytki naszej architektury. W czasie kierownictwa Thielego dominowała majolika, który to sposób produkcji był już w tym czasie zarzucany. Jego wyroby oznaczane były z francuska "M.de M. a C" (wzór w dole), co znaczyło Manufacture de Maiolique a Cmielow. Oczywiście nadal stosowano dekoracje nadrukami na wyrobach. Tworzono też różnego rodzaju figurki. W tym czasie przeważał styl neorenesansowy związany z pracą Thielego w fabryce w Nevers. Ćmielów miał filię w niedalekim Brzustowie, ale prawdopodobnie po r. 1850 produkcję przeniesiono w całości do głównego zakładu.

WYROBY ĆMIELOWA z WIEKU XIX - kliknij, aby powiększyć

Źródła:

1/ Strona firmowa Zakładów Porcelany „Ćmielów”-historia.
2/ Zarys dziejów Ćmielowa wg "Ćmielów i okolice", Józef Myjak-historia zakładów.
3/ "Polski Fajans"-M.Starzewska, M.Jeżewska, wyd. Ossolineum 1978.

WSPÓŁCZESNE WYROBY ĆMIELOWA

KAROL PĘKALSKI w NIEBOROWIE

POWRÓT DO FOTOGRAFII RODZINY PENKALSKICH

PODSTAWY WIEDZY O PORCELANIE