DWÓCH GENERAŁÓW-cz.XIII

Aktywność wojsk na froncie wschodnim była determinowana działaniami na froncie zachodnim. Sytuacja na tym teatrze działań zmusiła prezydenta Południa Jeffersona Davisa do wysłania 9 września korpusu gen. Longstreeta do Georgii celem wsparcia gen. Braxtona Bragga dowodzącego Armią Tennessee. Jego przeciwnikiem była Armia Cumberlandu dowodzona przez zdolnego, ale zbyt pewnego siebie gen. Williama Rosecransa. Korpus Longstreeta stanowił blisko 1/3 siły Armii Północnej Wirginii i dlatego gen. Meade postanowił wykorzystać osłabienie wroga. Wpierw na rozpoznanie 12 września ruszyła kawaleria, ale za nią maszerowała piechota. Dywizje Gregga i Buforda przekroczyły rzekę w rejonie Rappahannock Station, a dywizja Kilpatricka w Kelly's Ford. Noc spędzono na biwakach w rejonie przepraw. Rankiem dywizje uformowały szyk marszowy. Do przodu ruszyli harcownicy w rozciągniętej szeroko linii utrzymując ze sobą wzajemny kontakt wzrokowy.[3] Za nimi jechały zwarte oddziały konnicy, a na końcu artyleria konna. Pierwsze napotkane patrole konfederatów zostały przepędzone, a kawaleria federalna dotarła do podejść pod Culpeper Court House. Stuart nie został tym razem zaskoczony, otrzymał w nocy ostrzeżenie od przypadkowego informatora[4] i zdecydował się na walkę na północ od tej miejscowości. Piechota i artyleria konfederatów miały odejść za rzekę Rapidan. Gen. Lee słusznie obawiał się, że za kawalerią nadejdzie piechota federalna, a jego siły w tym rejonie były zbyt szczupłe na konfrontację z silniejszym przeciwnikiem. Jednak manewr wycofania piechoty wymagał czasu, a czas ten musiała wywalczyć kawaleria Stuarta.
Pierwsza weszła do boju dywizja Gregga. Starcia harcowników, potem ogień artylerii konnej i wreszcie stracie zwartych oddziałów kawalerii w szarży i walce wręcz. Silny ogień artylerii Stuarta uniemożliwił szybkie przełamanie jego pozycji obronnych. Jeden z pocisków omal nie pozbawił głowy gen. Buforda. W decydującym momencie walki na prawym skrzydle konfederatów pojawiła się dywizja Kilpatricka. Widząc zaciętą obronę wroga Kill-Cavalry zarządził swoim zwyczajem szarżę brygady gen. Daviesa, który był następcą poległego gen. Farnswortha. Davies siłami 2. pułku z Nowego Jorku natychmiast uderzył na prawe skrzydło, gdzie znajdowała się także jedna z baterii konfederatów pod dowództwem gen. Lomaxa. Wsparcie ogniowe szarży zapewniali spieszeni kawalerzyści z 6. pułku z Michigan. Rebelianci uciekali w panice ścigani na ulicach miasteczka przez nowojorczyków. Wzięto wielu jeńców, zdobyto też dwa działa, a opornych potraktowano bardzo surowo.
Brygada Custera znajdowała się na skraju lewego skrzydła sił federalnych i z tej pozycji mogła uderzać na tyły konfederatów. W trakcie największego nasilenia walk Custer wypatrzył pociąg z zaopatrzeniem dla konfederatów zbliżający się do pobliskiej stacji kolejowej. Padły rozkazy i do ataku ruszył batalion z 1. pułku z Michigan oraz niedawno przydzielony do brygady Custera 1. pułk z Vermont. Na drodze kawalerzystów stał jednak wezbrany ostatnimi opadami potok (jak wynika z zał. mapy okolic Culpeper musiał to być Mountain Creek), a za nim podmokły grunt uniemożliwiający galop koniom. Wyglądało na to, że maszynista pociągu widząc co się dzieje, po prostu da całą wstecz i w ten sposób bliski łup wymknie się z rąk Custera i jego ludzi. Tak też się stało, mimo ognia jednej z armat z baterii Penningtona wymierzonego w lokomotywę. Zanim kawalerzyści zdołali wydobyć siebie i konie z bagna, pociąg odjechał i trzeba się było zadowolić jedną zdobytą armatą. Kawalerzyści Custera ścigali dalej uciekających konfederatów na ulicach miasteczka.
Tymczasem Stuart przegrupował swoje siły na wzgórzu Greenwood na południowy zachód od Culpeper. Ogień artylerii prowadzony z tego wzniesienia zatrzymał atakujący 5. pułk z Nowego Jorku i zadał mu spore straty. Custer zebrał elementy 7. pułku z Michigan i 1. pułku z Vermont i ruszył z zamiarem unieszkodliwienia baterii wroga. Konfederaci skierowali ogień przeciwko atakującym i jeden ze szrapneli eksplodował tuż obok Custera zabijając jego białego rumaka i raniąc go w nogę. Jak się potem okaże była to jedyna rana odniesiona w czasie całej wojny przez tego odważnego oficera, ale i w tym przypadku miał on szczęście. Odłamek przebił but i uderzył w stopę powodując niegroźną ranę. Według apologetycznych biografów Custer dosiadł wolnego konia i ruszył za swoimi ludźmi zmuszając Stuarta do przerwania obiadu i ucieczki. To oczywista bzdura. Rana wymagała interwencji chirurga, a Stuart myślał o ratowaniu swoich ludzi z opresji, a nie o posiłku. Ostatecznie wycofał się o zmroku do Rapidan Court House tracąc trzy armaty i wielu ludzi.
Custer natomiast otrzymał od Pleasontona 20 dni urlopu (choć prosił o 15 na naprawę uszkodzonych butów!) i był to czas wystarczający do wyleczenia rany. W swoim rodzinnym Monroe w stanie Michigan George Custer pojawił się 16 września i choć wiele panien na wydaniu marzyło o spotkaniu młodego i sławnego już generała, on myślał tylko o Elisabeth Bacon. Długo zabiegał o jej względy i wygrał, ale główna przeszkoda jeszcze nie została pokonana. Ojciec pięknej Libbie sędzia Daniel Bacon należał do miejscowej elity i nie chciał słyszeć o małżeństwie swej jedynej córki z młodym wówczas porucznikiem, synem wiejskiego kowala. Custer zdążył błyskawicznie awansować, ale pisemną zgodę sędziego miał otrzymać dopiero 12 grudnia 1863 roku. W każdym razie kiedy Custer wsiadał do pociągu 5 października, aby wrócić do swojej brygady, był już zaręczony z Libbie, a wśród żegnających go przyjaciół był także sędzia Bacon.

Przez kilka następnych dni kawaleria federalna prowadziła akcje rozpoznawcze i toczyła drobne potyczki z nieprzyjacielem, który okopał się po drugiej stronie rzeki Rapidan. Gen. Meade planując kolejną ofensywę sił federalnych rozkazał Pleasontonowi uruchomienie dwóch dywizji kawalerii i dokładne rozpoznanie terenu od Madison Court House w dół do przepraw Barnetta i Robertsona. Chodziło o stan dróg prowadzących do Rapidan, a także o możliwość przeprawienia armii w obliczu silnego przeciwnika po drugiej stronie rzeki. Zgodnie z tymi rozkazami Buford ruszył na południe 22 września przeprawiając się przez rzekę Robertsona, a następnie do Madison Court House i dalej drogą w kierunku na Gordonsville licząc na dołączenie dywizji Kilpatricka przy przeprawie przez Rapidan w Liberty Mills.
Po drodze jednak była kawaleria Stuarta i w rejonie Jack's Shop[5] Buford musiał ją atakować swoimi spieszonymi żołnierzami. Szybkostrzelne karabinki kawalerzystów Unii dawały im przewagę w tym boju spotkaniowym i rebelianci zaczęli się z wolna wycofywać. Nagle na ich tyłach wybuchła strzelanina i powtórzyła się historia z 13 września. Nadjechała dywizja Kilpatricka, ale zanim zdołała rozwinąć się z szyku marszowego w szyk bojowy została gwałtownie zaatakowana przez brygadę Lomaxa. Główna siła uderzenia spadła na brygadę Daviesa, natomiast brygada Custera dowodzona tymczasowo przez płk. George Graya zdołała zagrozić tyłom konfederatów. Stuart zmuszony został do odwrotu i w ostatniej chwili odjechał drogą do przeprawy przez Rapidan, którą Gray spóźnił się zablokować. W wyrwaniu się z okrążenia Stuarta znaczny udział miała artyleria konna rebeliantów dobrze ulokowana na niewielkim wzniesieniu, która strzelała naprzemiennie: na północ w kierunku Buforda i na południe w kierunku oddziałów Kilpatricka.

Tym razem to Armia Potomaku gen. Meade została osłabiona dla pilnych potrzeb frontu zachodniego[6] i inicjatywa należała do gen. Lee, który dowiedział się o tym 9 października. Ruszyła piechota, a część brygady Hamptona przekroczyła rzekę Robertsona i zaatakowała patrole federalne spychając je w kierunku James City wzdłuż prawego skrzydła Armii Potomaku. Po południu ruszył w kierunku Rapidan cały korpus kawalerii armii. Na prawej flance ruszyła z rejonu Sulphur Springs dywizja Gregga. W centrum jechały oddziały dywizji Kilpatricka startując z rejonu położonego na południe od Culpeper. Od Stevensburga ruszyła długa kolumna jeźdźców dywizji Buforda, a także piechota z 1. korpusu generała Johna Newtona.
Podczas, gdy Kilpatrick i Gregg prowokowali wroga na północnym brzegu rzeki i liczyli jednostki konfederatów, Buford wraz z oddziałem piechoty podszedł do przeprawy Germanna Ford na rzece Rapidan. Na drugą stronę rzeki pogalopowała brygada Gamble'a dowodzona czasowo przez George'a Chapmana, a piechota ruszyła do brodu Mortona. Potyczki z harcownikami z brygady Fitza Lee były zacięte, ale doświadczeni kawalerzyści z Illinois szybko oczyścili bród umożliwiając przejście brygadzie Devina oraz bateriom artylerii konnej.[7] Buford ruszył teraz do brodu Mortona, gdzie miał za zadanie oczyścić przejście dla piechoty. Oprócz dobrze umocnionych konfederatów nikogo tam jednak nie było i Buford doszedł do wniosku, że piechota odeszła na północ. Nie mylił się, także dywizje Kilpatricka i Gregga wycofywały się już w tym kierunkiem pod naporem ofensywy gen. Lee. Nie wiedząc o tym Buford nękał obronę przeprawy Mortona do rana następnego dnia, kiedy to dotarł do niego spóźniony rozkaz o wycofaniu się do Stevensburga. Wściekły na opuszczenie go przez główne siły Buford oczyścił ostatecznie bród Mortona z rebeliantów, po czym przeprawił brygadę Devina i artylerię na północny brzeg Rapidanu. Manewr odwrotu osłaniała brygada dowodzona przez Chapmana, która była sporadycznie ostrzeliwana przez patrole Fitza Lee. Natomiast dwa korpusy piechoty konfederatów maszerowały zbyt daleko na kierunku zachodnim i południowym, aby zagrozić dywizji Buforda.
Po przybyciu do Stevensburga Buford zapewnił ochronę konwojowi zaopatrzenia armii do przeprawy Kelly'ego i oczekiwał na swoją kolej przekroczenia Rappahannock po wycofującej się piechocie. Od strony Culpeper nadchodziła też dywizja Kilpatricka ścigana przez kawalerię Stuarta i w tej sytuacji Buford postanowił połączyć siły. Wieczorem nadciągnął Kilpatrick i został zaatakowany przez brygadę Fitza Lee, która do tej pory ścigała Buforda. Tyły 3. dywizji były atakowane przez brygady Hamptona i Toma Rossera dowodzone przez samego Stuarta. Po raz kolejny gen. Buford musiał ratować Kilpatricka z opresji mimo, że szczerze nie cierpiał tego miernego, a zarozumiałego i próżnego oficera. Brygada Devina zaatakowała kawalerię Lee i odepchnęła ich od nowego celu. Przeciwko Rosserowi Kilpatrick rzucił brygadę Daviesa, a niezawodny Custer musiał przebijać się z okrążenia w świetle zachodzącego słońca.
Wcześniej tego dnia Custer dotarł do James City, ale miasteczko było już zajęte przez Stuarta. Bateria Penningtona ostrzelała pozycje wroga w lesie na skraju tej miejscowości. W tym czasie do szarży na baterie konfederatów ruszył batalion z 5. pułku z Michigan ostrzeliwany przez strzelców wyborowych z 1. pułku piechoty z Karoliny Południowej. Atak załamał się z braku dostatecznego wsparcia, ale Stuart wycofał zagrożoną baterię i nie kwapił się do kontrataku. Zaatakował Custera dopiero w czasie odwrotu sił federalnych w pobliżu Culpeper siłami 12. pułku z Wirginii, ale szarża ta nie przyniosła rezultatu. Custer i cała 3. dywizja ruszyli desperacko w kierunku rzeki wiedząc już, że piechota została wycofana, a gen. Meade nie zatroszczył się o kawalerię. Tam zaskoczeni odkryli, że są otoczeni przez wroga, a bateria Penningtona niewiele mogła pomoc, gdyż została kilkakrotnie trafiona i straciła zdolność bojową. Pozostała tylko szarża i tą poprowadził sam Custer :"odważny, szalony diabeł, jakim jest on w czasie bitwy...runął w dzikiej szarży do przodu, a jego jasne włosy powiewały jak proporce ", jak to barwnie opisał kapitan William Glazier[8].
Szarża miczygańczyków była prowadzona pod silnym ogniem artylerii Stuarta. W pewnej chwili wybuchający pociska zabił konia pod Custerem i ten dosiadł innego. Po chwili i ten rumak padł trafiony kulą i dalsze ataki młody generał prowadził na trzecim koniu. Trwały szarże i kontrataki, brygady Chamblissa i Lomaxa prowadziły flankowy ogień, a reszta sił atakowała czoło dywizji. Zagrożony został w pewnym momencie konwój wozów transportowych i ambulansów dywizji, ale 5. i 7. pułk z Michigan zdołały odrzucić wroga na wystarczającą odległość i konwój uszedł do przeprawy.
Pole dawnej bitwy pod Brandy Station ponownie pokryło się zabitymi i rannymi żołnierzami obu stron. Wielu żołnierzy federalnych odciętych od swoich sił głównych dostało się do niewoli. W końcu jedna grupa kawalerzystów Unii wsparta przez artlerię opanowała wzgórze Fleetwood, a Custer wściekle atakując wyrąbał przejście do przeprawy w pierścieniu okrążenia. Zajęte wzgórze było tak silną pozycją, że po kilku bezskutecznych próbach Stuart zrezygnował z dalszych ataków. Już po zachodzie słońca nadeszła brygada piechoty konfederatów dowodzona przez płk. P. Younga budząc nadzieję w zmęczonych walkami kawalerzystach Unii, że oto nadchodzi odsiecz. Próżne nadzieje, wkrótce orkiestra rebeliantów zagrała "Dixie" i "Bonnie Blue Flag" , stało się jasne, że gen. Meade nie przyśle żadnej pomocy. Ostatecznie do godziny 10.00 wieczorem większość sił federalnych zdołała ujść, ale ok. 500 z nich pozostało na łasce wroga i trafiło do niewoli.
Kiedy rankiem następnego dnia ruszył na rozpoznanie niezmordowany Buford wspierany elementami piechoty z 2., 5. i 6. korpusu zastał na polu bitwy obdarte do bielizny trupy poległych i pozostawionych bez pomocy rannych. Wcześniej musieli odrzucić oddziały z brygady Rossnera, które kręciły się w pobliżu. Rossner odszedł do Culpeper i połączył się ze Stuartem. Linia obrony na północ od miasta była wspiera pięcioma armatami. Ale Buford nie szukał okazji do walki, lecz zbierał dane wywiadowcze. Wynikało z nich, że gen. Lee zamierzał uderzyć na prawe skrzydło Armii Potomaku i tam właśnie koncentrował swoje siły. Korpus A.P. Hilla kierował się na Sperryville i Amissville, a korpus Ewella ku centrum sił gen. Meade przez Jefferson i Sulphur Springs. Koncentracja tych sił miała nastąpić w rejonie miejscowości Warrenton. Tych cennych informacji dostarczył gen. David Gregg, którego kawaleria osłaniała prawe skrzydło Armii Potomaku.
Meade nie potrafił wykorzystać tych informacji i wahał się, jakie działania podjąć. Bał się walnej bitwy, wybrał więc odwrót, ale nie za bardzo miał gdzie się wycofać. Najlepsza pozycja pod względem terenowym była odległa prawie 50 kilometrów na północ i było to pole dwóch bitew Bull Run. Tam też ten przeciętny pod każdym względem generał zamierzał poprowadzić Armię Potomaku licząc na powtórkę z typowo defensywnego sukcesu pod Gettysburgiem. Historia jednak nie lubi się powtarzać, nadciągała jesień, a za nią pora zakończenia działań dla piechoty. Kawaleria nie miała przerwy zimowej. Trzeba było patrolować linię frontu, strzec skrzydeł i tyłów armii, prowadzić rozpoznanie ruchów wroga i konwojować konwoje zaopatrzenia.
Narazie jednak 1., 5. i 6. korpus osłaniane przez dywizję Gregga maszerowały wzdłuż linii Orange&Alexandria, natomiast 2. i 3. korpus poprzedzany przez 3. dywizję kawalerii poruszał się na wschód od wspomnianej linii kolejowej przez Auburn i Greenwich. Buford tym razem eskortował wielki konwój zaopatrzenia armii do Centreville i to było to jego ostatnie zadanie. Choroba dopadła generała 16 października i ostatecznie doprowadziła do jego śmierci dwa miesiące później. Zmarł na gorączkę tyfusową 16 grudnia otrzymując od prezydenta praktycznie na łożu śmierci spóźniony awans na stopień generała majora ochotników.
Gregg musiał walczyć z atakującymi tyły Armii Potomaku rebeliantami. Dwukrotnie walczono z oddziałami piechoty i kawalerii wroga: 12 października pod Sulphur Springs i pod Auburn dwa dni później. Straty w tych dwóch starciach były dotkliwe-17 zabitych, 117 rannych i 447 jeńców i zaginionych.[9] Walka pod Auburn była pierwszym etapem bitwy pod Bristoe Station. Przy przekraczaniu rzeki Cedar (Cedar Run) 2. korpus został zaatakowany przez 1. pułk kawalerii z Karoliny Północnej płk. Thomasa Ruffina. Piechota z 3. dywizji gen. Hays'a odparła atak kawalerii, a płk. Ruffin poległ. Droga św. Stefana (St. Stephens Road) była wolna i 2. korpus mógł podążyć na spotkanie z 5. korpusem Sykesa (zob. szkic poniżej). Inne starcie kawalerii Gregga z konfederatami miało miejsce 17 października nad potokiem Wolf Run Shoals. Tu straty były stosunkowo niewielkie.

Druga faza walki nastąpiła, gdy korpus Hilla zaatakował z marszu 14 października rejon stacji kolejowej Bristoe. Tam napotkał tylną straż 2. korpusu gen. Warrena na umocnionych pozycjach. W tym czasie korpus przeprawiał się przez Broad Run brodem na północ od miasteczka i oddziały oczekujące na sforsowanie rzeki wydały się Hillowi łatwym łupem. Dywizja Hetha idąca na czele korpusu miała atakować z marszu wspierana przez dwie baterie artylerii. Za Hethem miała uderzać dywizja Andersona, ale plany te szybko okazały się zgubne dla pewnego siebie dowódcy korpusu. Gen. Warren, znany z budowy silnych umocnień na szczycie Little Round Top i tutaj wykorzystał właściwości terenowe do budowy improwizowanych umocnień chroniących bród. Doskonale ulokowane na wysokim brzegu trzy dywizje weteranów Armii Potomaku otworzyły ogień w kierunku dwóch brygad konfederatów. Niewielu rebeliantom udało się wymknąć z tej perfekcyjnie przygotowanej pułapki. Przechodząc do ataku federalni zdobyli pięć armat i dwie flagi pułkowe. Cena tego nie przygotowanego ataku była wysoka. Padło 1400 zabitych i rannych, w tym obaj dowódcy brygad, a 450 dostało się do niewoli. Łączne straty konfederatów wyniosły 1 900 żołnierzy, przy stosunkowo niskich stratach Warrena wynoszących 300 ludzi (w tym 50 zabitych). Tylko jeden pułk z Północnej Karoliny na wysuniętym lewym skrzydle stracił 290 z 416 swoich ludzi, czyli blisko 70% stanu.[10] W raporcie po bitwie Hill tłumaczył się, że atak istotnie był źle przygotowany, ale z drugiej strony gdyby czekał dłużej nie miałby już kogo atakować. Gen. Lee maszerował więc wolniej, gdyż na wzgórzach Centreville czekały na jego armię kolejne silnie umocnione pozycje. Meade był dobrym dowódcą defensywnym i miał świetnych wykonawców tej taktyki. Armia Północnej Wirginii zawróciła więc i okopała się równie solidnie za Rappahannock.