DWÓCH GENERAŁÓW-cz.XIII

Za początek działań kawalerii federalnej w celu zatrzymania konwojów konfederackich jeszcze w fazie formowania się możemy uznać akcję 6. pułku kawalerii regularnej przeprowadzoną 3 lipca w godzinach popołudniowych w rejonie Fairfield. Jak fatalnie skończył się rajd majora Starra w konfrontacji z brygadą Jonesa wiemy z poprzedniego odcinka. Klęska ta uwidoczniła jednak brak zdolności przewidywania dalszych działań sztabu Armii Potomaku po ewentualnym odparciu szturmu konfederatów. Czyżby oczekiwano klęski i rozpaczliwej obrony na redutach Waszyngtonu? Średnio zdolny oficer sztabowy mógł i powinien zaplanować ruchy wojsk mające na celu zablokowanie nielicznych przejść przez góry do doliny Cumberland, a także przepraw przez Potomak. Rzeka ta po ostatnich deszczach była wezbrana, brody nieprzejezdne z tego powodu, a jedyny most zniszczyła kawaleria federalna. Destrukcja całości sił gen. Lee było na wyciągnięcie ręki pod warunkiem, że dowódcą Armii Potomaku byłby gen. Grant, a szefem kawalerii gen. Sheridan. Z generałami Meade i Pleasontonem prezydent Lincoln nie mógł liczyć na żadne śmiałe i szybkie działania. Wystarczyła by brygada piechoty z artylerią do obsadzenia przejść przez góry w rejonie Fairfield i Cashtown i jednoczesny atak kawalerii na tyły konfederatów, aby na drugi brzeg Potomaku dotarli nieliczni. Zajęcie Fairfield było też możliwe już 3 lipca po południu, ale naturalnie nie siłami niepełnego pułku kawalerii, ale brygady lub dwóch wspartych brygadą piechoty. Mając zamknięte dwie przełęcze gen. Lee musiałby wycofywać się na Cashtown, co przy tym stanie dróg wykluczało przerzucenie wojska nad Potomak w rozsądnym czasie.
Wspomniany wyżej konwój Ewella ruszył 4 lipca rankiem kierując się do przełęczy Monterey, a docelowo do Hagerstown. Wpierw ruszył wielokilometrowy sznur wozów transportowych, za nim kilka tysięcy koni, mułów i bydła oraz niewolnicy. Na końcu maszerowała piechota należąca do korpusu Ewella.
To wielkie zgrupowanie wozów i piechoty zauważyli rankiem 4 lipca oficerowie z federalnej stacji sygnałowej ulokowanej na Cementery Ridge por. Henry Camp i por. John Wiggins. Zostały wydane rozkazy i dywizja gen. Kilpatricka ruszyła do Emmitsburga na spotkanie z brygadą płk. Pennocka Huey'a[2] z dywizjii gen. Gregga. Brygada ta miała w swoim składzie 8. pułk z Pennsylwanii, 10 kompanii z 6. pułku z Ohio, 2. i 4. pułk z Nowego Jorku, a także dwie kompanie z 1. pułku z Rhode Island. Brygada ta nie brała udziału w bitwie pod Gettysburgiem pilnując konwojów zaopatrzenia armii. Kilpatrick miał do dyspozycji osieroconą brygadę poległego Farnswortha, którą czasowo dowodził dowódca 1. pułku z Zachodniej Wirginii płk. Nathaniel P. Richmond, a także 1. pułk z Vermont, 18. pułk z Pennsylwanii, 5. pułk z Nowego Jorku i 1. pułk z Zachodniej Wirginii (mjr Capehart). Do 3. dywizji dołączyła także brygada gen. Custera z czterema pułkami Rosomaków z Michigan poprzedniego dnia walcząca w ramach dywizji gen. Gregga. Kilpatrick ruszył do Emmittsburga o 10.00, a po połączeniu sie z brygada Huey'a dywizja rozpoczęła marsz w kierunku drogi Jacks Mountain i przełęczy Monterey o 15.00. Pod komendą Kilpatricka znalazło się ponad 5 tysięcy kawalerzystów (niektóre źródła mówią o siedmiu tysiącach). Z nieba lały się potoki wody, strumienie wezbrały, a droga nie różniła się zbytnio od bagna. Kawalerzyści Huey'a jadący w ariegardzie dywizji stoczyli dwie godziny po wymarszu potyczkę z elementami 1. pułku z Karoliny Północnej z brygady Robertsona. Szarża konna dwóch kompanii 6. pułku z Ohio szybko rozproszyła konfederatów.
W pobliżu wioski Fountaindale[3] dywizja zyskała lokalnego mieszkańca, jako informatora i przewodnika. C.H. Burhman konno poszukiwał kawalerzystów federalnych mając dane o zbliżającym się dużym konwoju wozów konfederackich. Odesłany do sztabu dywizji towarzyszył Kilpatrickowi. W trakcie jazdy napotkano dziewczynę, która ostrzegła żołnierzy o stanowisku artylerii przeciwnika na drodze do przełęczy. Gen. Kilpatrick buńczucznie oświadczył, że kawalerii nie zatrzymają żadne działa. Jak się później okaże generał ten ośmieszy się po raz kolejny, gdyż jedna armata i jedna kompania rebeliantów wstrzyma marsz jego dywizji na wiele godzin.
Po pół godzinie pierwsze patrole kawalerii przywitał huk armaty. Za radą Buhrmana Kilpatrick wysłał spieszony pułk skrajem lasu w celu obejścia z flanki stanowiska artylerii, ale konfederaci wycofali się w porę. Kolumna wznowiła marsz prowadzona przez 1. pułk z Michigan (płk. Charles Town) z brygady Custera. To ich szwadron dowodzony przez płk. Stagga pierwszy dostrzegł i zaatakował konfederatów z brygady Jonesa. Reszta Rosomaków spieszona działała jako tyralierzy wspierając ogniem swoich szarżujących kolegów. Rebelianci zostali zepchnięci z drogi, zniszczono kilka wozów, ale ostatecznie trzeba było się cofnąć pod naporem kontrataków. W trakcie szarży został zabity koń Stagga, a on sam padając doznał poważnych obrażeń. Pułk stracił także dwóch zabitych oficerów: porucznika Jamesa McElhenny z kompanii "G" oraz kapitana Williama Elliota.
Dalszy marsz dywizji prowadził stromą i krętą drogą schodzącą w stronę przełęczy Monterey. W dole kłębiły się chmury rozświetlane przez błyskawice. Krajobraz godny szekspirowskiego dramatu. Korespondent "New York Times"[4] tak opisywał scenerię:"wycie szalejącej burzy, grzmot wodospadów spadający z gór, świst wichury mogły w tym dzikim pustkowiu nadszarpnąć najmocniejsze nerwy". Z kolei rebeliant z 6. pułku z Wirginii tak opisywał przeprawę przez góry;
"Całą noc posuwaliśmy się wąską drogą wśród wysokich gór. Mieliśmy ze sobą mnóstwo bydła na wyżywienie armii, ale zwierzęta rozproszyły się po okolicznych lasach pokrywających wzgórza i słychać było ich rozpaczliwe muczenie wśród ciągłego światła błyskawic i huku grzmotów. Sceneria była ekstremalnie straszna. Wozy ulegały uszkodzeniom i blokowały przejazd innym. Na domiar złego około północy zostaliśmy zaatakowani przez kawalerię federalną. Nasza jednostki rozciągnięte wzdłuż kolumny wozów zostały wezwane w miejsce ataku. Było to niezwykle trudne zadanie w ciemnościach i między wozami blokującymi przejazd. Kiedy w końcu udało nam się przedostać do miejsca ataku zostawiliśmy konie i ukryliśmy się za głazami i krzakami po drugiej stronie drogi. Jedyne światło pochodziło z błyskawic i ognia dział wroga".[5]
Kolumna Kilpatricka w dalszym marszu napotkała kolejne działo konfederatów i grupę spieszonych kawalerzystów. Ilu ich było faktycznie spróbujemy ustalić. Była to kompania "B" dowodzona przez kapitana G.M. Emacka należąca do 1. Batalionu Kawalerii z Marylandu. Z tej kompanii wydzielono 20 ludzi i mieli oni za zadanie za wszelką cenę opóźnić marsz dywizji Kilpatricka. Wg innych źródeł kpt. Emack miał do dyspozycji całą swoją kompanię, dwa działa oraz wybranych ludzi z 4. pułku z Karoliny Północnej. Dawało to blisko setkę żołnierzy. Jakkolwiek było Emack swoje zadanie wykonał z nawiązką zatrzymując całą dywizję ponoć przez pięć godzin, a faktycznie przez dwie. Trudno jednak uwierzyć, że konna szarża ośmiu zaledwie konfederatów zepchnęła federalną straż przednią z drogi, spowodowała ich panikę i ucieczkę przez ponad 1500 metrów. Nie wszystko da się wyjaśnić panującymi warunkami, które były równe dla obu stron. Jestem przekonany, że szarżowało nie mniej niż 20-30 rebeliantów, ale kapitan Emack po wojnie stworzył własną wersję, w którą uwierzyła większość historyków. Twierdził on mianowicie, że ze swej kompanii zabrał z sobą tylko sierżanta Sama Spencera i sześciu ludzi, reszta kompanii pod dowództwem poruczników Cooka i Blackistona została wysłana w poszukiwaniu furażu. Trochę to dziwne w górach i w porze nocnej, nie mówiąc już o szalejącej burzy. Emack zatrzymał konwój Ewella i oczyścił drogę z wozów na skrzyżowaniu tak, aby żołnierze federalni nie zauważyli na niej żadnych pojazdów. W trakcie tych działań napotkał porucznika z 4. pułku z Karoliny Płn. z jednym działem i dwoma sztukami amunicji do niego. Działo to zostało ustawione na stanowisku w oczekiwaniu na pojawienie się wojsk Unii. Emack twierdzi, że na widok nadjeżdżającej kawalerii działo oddało jeden strzał, a on sam i siedmiu ludzi szarżowało konno awangardę dywizji powodując panikę i ucieczkę kawalerii Kilpatricka. Kapitan przyznaje jednak, że na odgłos strzelaniny dołączyła do niego reszta kompanii z por. Blackinstonem. Wiadomo też, że jego armaty strzelały gęsto, a to oznacza że miał co najmniej dwa działa lub też jedno działo ze sporym zapasem amunicji. Tak więc kompania Emacka podzielona na dwie grupy dowodzone przez sierżantów Spencera i Wilsona obsadziła obie strony drogi kryjąc się w gęstych krzakach i za skałami. Przybyły w międzyczasie gen. Jones obiecał dodatkowe wsparcie 6. pułku kawalerii z Wirginii, ale ostatecznie siły Emacka wzmocniło kilkunastu lub więcej kawalerzystów z 4. pułku z Karoliny Północnej. Gen. Jones zebrał także dużą grupę maruderów, oraz kurierów i oficerów własnego sztabu, aby dołączyli do Emacka lub przynajmniej dostarczyli mu swój zapas amunicji.
Analizując różne źródła widzimy, jak tworzyła się kolejna legenda pola walki podsycana tak przez konfederatów, jak i przez historyków Unii generalnie nie lubiących Kilpatricka. Z oficjalnego raportu gen. Jonesa dowiadujemy się, że tego kluczowego skrzyżowania dróg miały bronić 6. i 7. pułk kawalerii z Wirginii oraz bateria artylerii konnej kapitana R.P. Chewa. Odwołany innym rozkazem 7. pułk miał zostać zastąpiony przez 4. pułk z Karoliny Północnej z płk. Ferebee, który był bliżej konwoju. Z uwagi na zatarasowane wozami drogi dotarcie artylerii było niemożliwe, to samo dotyczyło 6. pułku z Wirginii. Ostatecznie w porę na miejsce dotarł płk. Ferebee i jego kawaleria. Gen. Jones określił żołnierzy kpt. Emacka jako małą garstkę bohaterów, która zatrzymała całą dywizję wroga. Ale on sam konkluduje, że trwało to dwie godziny (a nie pięć), a owa "garstka" liczyła-przynajmniej na początku- 50 ludzi. Podobne też były straty Kilpatricka wynoszące 43 żołnierzy, w tym 5 zabitych, 10 rannych i 28 jeńców. Ale straty te nie powstały z pewnością w trakcie potyczki z oddziałem Emacka. Były to łączne straty dywizji w czasie całej akcji na przełęczy Monterey. Ted Alexander (p.przypis nr 1) dość bezkrytycznie potraktował dostępne źródła zniekształcając obraz tego nocnego potyczki.
Ostatecznie szczyt góry Monterey został opanowany, strat rebeliantów nie znamy, wiadomo tylko, że ujęto pewną liczbę jeńców. Na szczycie przełęczy stał duży, jasno oświetlony hotel[6], gdzie Kilpatrick niezwłocznie ulokował swój sztab. Ale w dolinie słychać było turkot kół konwoju Ewella i dowódca dywizji był zdecydowany go zaatakować zanim wydostanie się z przełęczy. Wydał więc rozkazy baterii Penningtona i dwa działa odprzodkowano niezwłocznie w pobliżu hotelu. Jako osłonę baterii Kilpatrick wyznaczył ochronę swego sztabu, czyli kompanię "A" z 1. pułku z Ohio. Cóż, sztab był niedaleko. Spieszeni kawalerzyści Custera już posuwali się w stronę mostu położonego na zachód od hotelu ostrzeliwując patrole wroga. Kiedy bateria Penningtona otworzyła ogień zamarły serca najdzielniejszych. Huk dział wzmagany wielokrotnym echem był połączony z efektami wciąż szalejącej, gwałtownej burzy. Ale tyralierom z 6. pułku z Wirginii ogień ten nie wyrządzał strat, pociski padały zbyt daleko. Zwiadowcy płk. Algera z 5. pułku z Michigan ustalili, że poblisko most nie został uszkodzony przez rebeliantów. Powstała możliwość szarży z wykorzystaniem tego mostu i Alger wysłał kuriera do Kilpatricka. Ten wyznaczył brygadę Custera do wykonania tego niezwykłego zaiste ataku. Szable w dłoń i atak w ciemnościach na niewidocznego przeciwnika? W skrajnych warunkach pogodowych i terenowych na dodatek? Nagle armata rebeliantów otworzyła ogień w kierunku formujących się w szyk bojowy Rosomaków. Kąt podniesienia działa[7] był jednak taki, że pociski nie mogły dosięgnąć znajdujących się na zboczu kawalerzystów. Tylko broń stromotorowa (moździerz) mogła w tych warunkach zapewnić skuteczny ostrzał. Płk. Alger wysłał spieszonych tyralierów przez las w kierunku armaty konfederatów. Ciemności panowały zupełne, można było tylko kierować się na błyski ognia armatniego. Była już 3.00 nad ranem kiedy Kilpatrick wezwał majora Capeharta, czasowo dowodzącego 1. pułkiem z Zachodniej Wirginii i wydał mu rozkaz bezpośredniego ataku na konwój Ewella. Oto jego relacja:
"Panowała atramentowa wręcz ciemność, nic nie było widać na kilka kroków. Kiedy zbliżaliśmy się do konwoju przywitał nas gwałtowny ogień karabinowy, co pokazało nam od razu pozycje wroga. Droga prowadziła stromo w dół, była kręta i nierówna. Po obu jej stronach były gęste zarośla, gdzie kryli się rebelianci i strzelali do nas". [8]
Za tą nocną szarżę major otrzyma po latach Medal of Honor. Jako wsparcie tego ataku Kilpatrick wyznaczył kompanię "A" z 1. pułku z Ohio dowodzoną przez kapitana T.K. Jonesa. Kawaleria Unii wpadła między wozy konwoju i rozgorzała zaciekła walka wręcz. Custer, jak zwykle stracił swego konia (siódmego już w kampanii gettysbutgskiej) i omal nie dostał się do niewoli. Kapitan John Selsor z 1. pułku z Zachodniej Wirginii najechał na grupę konfederatów kryjących się za starym domem i wziął ich do niewoli zdobywając ich proporzec bojowy. Sam "Grumble" Jones cudem uniknął niewoli polecając wcześniej swoim podwładnym, aby zwracali się do niego "Bill", a nie "generale". Wszyscy byli wymieszani w ciemnościach, a strzelanina tak wystraszyła konie i muły z zaprzęgów, że zwierzęta te rwały uprząż i w panice uciekały zrzucając wozy niejednokrotnie pełne rannych w przepaść. Pennington podciągnął jedno działo bliżej, aby bezpośrednim ogniem wspierać atak na konwój. Jego celny ogień zdruzgotał wozy w tyle konwoju zamykając tym samym drogę odwrotu. A kawaleria Custera nacierała z impetem na wozy konwoju żądając poddania się obrońców, co często następowało. Ostatecznie atakujący dotarli na koniec konwoju, gdzie maszerowała piechota z korpusu Ewella i zawrócili, aby zaatakować powtórnie. Zgarniali coraz więcej jeńców, niszczyli kolejne wozy konwoju, a wszystko to w czasie nieustannej, infernalnej wręcz burzy z piorunami. Gen. Jones przyznał, że w tych warunkach daremne były próby zebrania własnych sił i stawienia zorganizowanego oporu. Dopiero cienka linia tyralierów kapitana W.G. Welsha z 1. pułku kawalerii z Marylandu zdołała w pewnym stopniu zahamować impet niszczycielskiej szarży federalnej. Nie na długo jednak. Gen. Jones salwował się ucieczką przez pola i boczne drogi docierając do Williamstown zajętego przez oddziały gen. Imbodena. Jego pojawienie się w tym mieście było zaskoczeniem, gdyż ranny kpt. Emack meldował, że generał dostał się do niewoli.
W wyniku tej akcji do niewoli dostało się 1 360 rebeliantów, wśród nich aż 200 oficerów. Wśród nich był pułkownik, który poddał się dopiero płk. Algerowi, jako równemu stopniem. Wozy konwoju niszczono po wyprzęgnięciu koni i mułów, które trafiały to głównego kwatermistrza kawalerii. Zawartość wozów z łupami była nadzwyczaj różnorodna. Od damskiej bielizny do pługów i narzędzi gospodarskich. Beczułki z trunkami posłużyły jako podpałka i wkrótce wozy płonęły wzdłuż drogi. Wielu kawalerzystów zdążyło wybrać dla siebie cywilne ubrania i inne łupy w myśl starej, żołnierskiej zasady "grab zagrabione". W konwoju były też wozy z amunicją, która wybuchając stworzyła niezwykły pokaz ogni sztucznych budząc ze snu mieszkańców miasteczka Waynesboro. Mimo deszczu wylegli oni na ulice obserwując płonący szczyt góry Monterey. Zdobyto i częściowo zniszczono 300 wozów konwoju i 15 ambulansów. Płk. Huey zapisał na swoim koncie dodatkowo 150 wozów i około 150 rebeliantów zwiększając ich liczbę do 1 500.

Odrębne zadanie w tym samy czasie miał do wykonania 1. pułk z Vermont tak ciężko doświadczony w czasie szarży Farnswortha. Wzmocniony dwoma działami z baterii Penningtona i z Buhrmanem, jako przewodnikiem miał uderzyć na czoło konwoju. W Smithsburgu nie zastali konfederatów i za radą Burhmana płk. Addison Preston skierował się do miasteczka Leitersburg. Marsz w warunkach szalejącej burzy był ciężki, konie gubiły podkowy i kawalerzyści musieli je prowadzić brnąc w błocie pieszo. W ten sposób pół kompanii pozostało w tyle za jadącym pułkiem. Nie brakowało także wśród maruderów amatorów mocnej, marylandzkiej whisky. W końcu pułk natknął się na tylną straż tej części konwoju i zaatakował z marszu wrzeszcząc i strzelając z pistoletów. Wybuchła panika, wiele wozów poleciało w przepaść do głębokiego wąwozu, a były wśród nich ambulanse z rannymi. Po dotarciu do czoła konwoju pułk skutecznie odpierał kontrataki ochrony, a następnie przystąpił do systematycznego niszczenia wozów. Rannych wynoszono i układano na poboczu drogi, a same wozy podpalano lub wyrąbywano toporkami szprychy kół oraz dyszle. W dalszym marszu płk. Preston dotarł do Hagerstown, ale część konwoju Ewella zdążyła minąć już to miasto. Tam też zatrzymano się na postój i upragniony odpoczynek dla ludzi i koni. Preston zgodnie z otrzymanymi rozkazami dołączył do dywizji 5 lipca wieczorem w Boonesborough.
Znany z wybujałych ambicji Kilpatrick ogłosił, że jego dywizja zniszczyła cały konwój Ewella za wyjątkiem 8 ruchomych kuźni, 30 wozów i kilku ambulansów co było oczywistą nieprawdą. W rzeczywistości jego żołnierze zniszczyli wozy na odcinku z Monterey do Ringgold tj. na długości 9,5 kilometra i na długości 5 kilometrów na innych odcinkach, co razem daje 14,5 kilometra konwoju, a więc niespełna 50 procent całości. Tak wielkie straty przeraziły gen. Jonesa, który podał się dymisji, ale ta przytomnie nie została przez Stuarta przyjęta.
Wielu naocznych świadków tak cywilnych, jak i żołnierzy opisywało obraz zniszczonego konwoju, który w świetle dziennym robił wielkie wrażenie. Jeden z artylerzystów z baterii Chewa stwierdza w swej relacji, że Jankesi wykonali dobrą robotę. Wozy były porąbane w kawałki, a wiele spalonych. Na drodze walały się liczne szczątki, jak patelnie, czajniki i wyposażenie obozowe.
Schodząc w dół z przełęczy żołnierze z dywizji Kilpatricka dotarli do- nomen omen- Waterloo[10], gdzie zniszczyli wozy zaopatrzenia 1. Pułku Artylerii z Rockbridge. Oficerowie tej jednostki stracili swoje osobiste bagaże, a do niewoli dostało się 25 rannych i chorych podróżujących wozami. Podobne straty poniosły baterie konfederackie z Powhatan, Salem i Fluvanna. Już o świcie dywizja wraz z jeńcami i łupami dotarła do wioski Ringgold[9], gdzie zatrzymała się na odpoczynek. Był on jednak krótki, już po dwóch godzinach trzeba było ruszać dalej. Dzisiaj na przełęczy Monterey stoi historyczna tablica z napisem:

Brown Springs. During Lee’s Retreat. General Judson Kilpatrick U.S.A. took 1500 prisoners and 9 miles wagon train near here."

W tym samy czasie reszta 3. dywizji cofała się do Williamsport w celu wzmocnienia natarcia Buforda na jego prawym skrzydle. Nie był to jednak udany manewr. Imboden przygotował się do obrony Williamsport rozmieszczając swoją liczną artylerię na okolicznych wzgórzach i przydzielił dla jej do ochrony spieszoną kawalerię. Około 700 ludzi z oddziałów tyłowych (woźnice, kucharze, kwatermistrze, zdolni do poruszania się ranni itp.) otrzymało broń i zadanie obrony konwoju oraz miasta. Do tych improwizowanych sił dołączyły wkrótce dwa pułki piechoty tj. 58. pułk z Wirginii oraz 54. z Płn. Karoliny. Nadeszły one z południa z Winchester, gdzie pilnowały zdobytego 14 czerwca garnizonu federalnego. Przywieźli oni ze sobą cenne dla Imbodena zaopatrzenie, a przede wszystkim amunicję artyleryjską. Na kilka godzin przed atakiem dywizji Buforda Imboden miał przypuszczalnie pod swoimi rozkazami ponad 2 500 żołnierzy, choć nie wszyscy na to miano w pełni zasługiwali.
Była godzina 17.00 kiedy pikiety rebeliantów starły się z czołowymi patrolami Buforda w pobliżu kolegium St. James i episkopalnej szkoły dla chłopców 6 kilometrów od miasta. Jak wynika z wcześniejszego opisu działań 8. pułku z Illinois większość kawalerzystów obu stron walczyła spieszona. Do walki włączyła się też artyleria i przez ponad dwie godziny trwał zacięty bój. Ponad 20 luf Imbodena zadecydowało o utrzymaniu linii obrony Wiliamsport. Ale federalna artyleria konna też strzelała celnie niszcząc kilka dział i powodując poważne straty w ludziach i koniach. Szczególnie wyróżniła się bateria kapitana Grahama, którą gen. Buford wymienił w swoim oficjalnym raporcie (p. przypis nr 18). Ponadto artyleria Południa zużyła w tym boju prawie całą swoją amunicję. Buford liczył na dodatkowe wsparcie od Kilpatricka, ale na skoordynowany atak na dwóch kierunkach było już za późno. To i zapadający zmrok zdecydowały o przerwaniu natarcia Buforda na miasto.
Straty 1. dywizji wyniosły 10 zabitych, 20 rannych i 43 zaginionych. Imboden oceniał swoje straty na 125, ale inne źródła sugerują że mogły one wynieść nawet 300 ludzi. Zob. także tabele strat federalnych i Południa w czasie całego odwrotu.
O zmierzchu Kilpatrick i Buford wycofali się 10 kilometrów na wschód do Jone's Crossroads, gdzie krzyżowały się drogi Sharpsburg-Hagerstown oraz Williamsport-Boonesborough. W osłonie pozostała brygada Devina, która prowadził nocny pojedynek ogniowy z siłami Imbodena. Około północy rebelianci zaatakowali, ale zostali odparci. Devin stracił jednego oficera i 6 szeregowców z 6. pułku z Nowego Jorku.
Od samego świtu 7 lipca walki trwały nadal. Tym razem to Devin atakował szwadronem kawalerii usiłując zrobić wrażenie większych sił, niż sam miał do dyspozycji. Wykorzystując zamieszanie w liniach wroga Devin oderwał się od linii obrony miasta i dołączył do swej dywizji. W tym czasie Buford i Kilpatrick maszerowali do Boonesborough. Odchodzący z Williamsport Devin był jednak ścigany i około 11.00 został zaatakowany przez piechotę i artylerię. Kontratakował 9. pułk z Nowego Jorku, a reszta brygady zajęła pozycje obronne za strumieniem Antietam. Rebelianci zrezygnowali jednak z dalszego pościgu, a 9. pułk z Nowego Jorku dołączył do brygady, która odeszła do Boonesborough.
W rezultacie walk 6 lipca zarówno Hagerstown, jak i Williamsport pozostały w rekach konfederatów umożliwiając piechocie gen. Lee bezpieczne wycofanie się do Wirginii. Piechota gen. Meade była jeszcze daleko, a gen. Lee wykorzystał ten czas do otoczenia Williamsport kordonem potężnych fortyfikacji o długości 15-20 kilometrów. Nie była to ciągła linia okopów, lecz raczej silne punkty oporu nie zawsze stykające się z sobą, ale posiadające zgrane i pokrywające się pola ostrzału. Prawym swym skrzydłem linia fortyfikacji opierała się o Potomak, a lewe sięgało pod Hagerstown.
W trakcie prac nad umocnieniami Imboden przy pomocy promu[16] i improwizowanych tratw przewoził swoich rannych na drugi brzeg wezbranej po deszczach rzeki. Saperzy Południa przygotowywali się do odbudowy mostu przez Potomak. Most w Falling Waters, którym Armia Północnej Wirginii dokonała inwazji Marylandu i Pennsylwanii został rano 4 lipca zniszczony przez oddział kawalerii generała Williama H. Frencha[17], który wyruszył z Harper's Ferry. Odpowiedzialny za pilnowanie mostu "Grumble" Jones zostawił na jego straży zaledwie 14 kawalerzystów. Kawaleria z Pennsylwanii z łatwością rozbiła te niewielkie siły i puściła most z prądem wezbranego Potomaku. Aby zbudować nowy most saperzy Konfederacji rozbierali okoliczne domy oraz magazyny wzdłuż kanału Chesapeake-Ohio (C&C Canal).

Promy przewożące rannych na drugi brzeg rzeki nie wracały puste. Dowoziły amunicję,żywność, a nawet furaż dla koni wracając po kolejny transport rannych i chorych żołnierzy. Jednocześnie z północy spływały kolejne dywizje i korpusy Konfederacji. W skład systemu obrony Williamsport została 7 lipca włączona brygada piechoty gen. W.T. Wofforda z korpusu Longstreeta. Ulokowano ją na prawym skrzydle w pobliżu wioski Downsville tuż przy Potomaku. Podejścia do pozycji tej brygady broniła brygada kawalerii Fergusona.
Brygada Robertsona ochraniała maszerująca w strone przeprawy piechotę gen. Lee w rejonie Hagerstown, w pobliżu była też brygada "Grumble" Jonesa ulokowana na wschód o Hagerstown na drodze Cavetown. Gen. Stuart skoncentrował resztę swoich sił wokół Funkstown na drodze Hagerstown-Boonsborough, a więc niedaleko od miejsca postoju kawalerii federalnej. Rankiem 7 lipca ruszył stamtąd 6. pułk kawalerii regularnej z zadaniem przeprowadzenia zwiadu w kierunku Funkstown. Regularni napotkali 7. pułk kawalerii z Wirginii z baterią Chewa, swoich niedawnych przeciwników z pod Fairfield. 7. pułk z Wirginii poniósł tam dotkliwe straty od ognia spieszonych kawalerzystów federalnych, a 6. pułk został rozbity tracąc wielu żołnierzy i oficerów. I tym razem w starciu na szable lepszy okazał się 7. pułk ścierając z powierzchni ziemi kawalerię regularną. Trudno pojąć w jaki sposób jednostka ta straciła 59 żołnierzy, a większość z nich dała się wziąść do niewoli. Był wśród nich niefortunny, tymczasowy dowódca tej jednostki kapitan Ira W. Clafin ranny poważnie w ramię. Jak pamiętamy jego poprzednik mjr. Samuel Starr stracił 3 lipca rękę w walce z brygadą Imbodena. Konfederaci w tym starciu prawie nie używali broni palnej z powodu dużej wilgotności powietrza, a ich straty były niewielkie (2 rannych i 9 jeńców). W swoim raporcie Jones słusznie zauważył, że 6. pułk praktycznie przestał istnieć, a straty konfederatów z Fairfield po raz wtóry zostały pomszczone.
8. pułk kawalerii z Illinois 7 lipca kierował się do Boonesborough transportując swoich ciężko rannych, w tym majora Medilla. Zabrany do szpitala w Frederick major żył jeszcze tylko 9 dni. Vinton i Bailey zmarli wkrótce po przybyciu do Boonesborough. Czas walki miał nadejść dla nich następnego dnia, gdyż gen. Stuart postanowił 8 lipca zaatakować większością swoich sił zgrupowanie kawalerii federalnej.
Miało to być rozpoznanie bojem dokładnych pozycji kawalerii Kilpatricka i Buforda i pozbawienie ich inicjatywy taktycznej w celu niezakłóconej ewakuacji armii do Wirginii. Stuart ruszył siłą czterech brygad (Lee, Baker, Jones i Chambliss) oraz z artylerią konną. Pierwszy kontakt kawalerii Jonesa z czujkami federalnymi nastąpił w pobliżu mostu na strumieniu Bobrowym (Beaver Creek) położonym 8 kilometrów na północ od Boonesborough. Od zgarniętych tam jeńców Stuart poznał lokalizację głównych sił federalnych. Ruszył więc w tym kierunku tocząc potyczki z patrolami z dywizji Buforda. Bitwa, która się następnie wywiązała trwała na błotnistych po ostatnich opadach polach i łąkach przez cały dzień. Jazda konna była w tych warunkach trudna, a więc większość kawalerii walczyła spieszona. Dywizja Kilpatricka znajdowała się na lewym skrzydle obrony zgrupowania, a Rosomaki Custera zajmowali skrajnie lewą flankę opierając się do drogę do Williamsport. Pułk z Vermont był w odwodzie dywizji. Dalej broniły się brygady Devina na lewej flance dywizji Buforda, Merritta w centrum i Gamble'a na prawym skrzydle.
O 10.30 zagrzmiało 10 armat Stuarta, a odpowiedziała im niezwłocznie artyleria konna Unii. Kanonierzy mieli jednak poważne kłopoty z prowadzeniem celnego ognia. Jak wspominał jeden z nich z baterii "K" z 1. pułku artylerii regularnej:
"Staliśmy w polu pszenicy w błocie głębokim na 15-20 centymetrów. Łoże armaty[20] nie wytrzymywało odrzutu, naprężenia wyłamały pięć z sześciu osi pod działem i zostaliśmy odesłani do Frederick w celu remontu. "
Inne baterie cierpiały na brak amunicji, koni, a ludzie byli przemęczeni. Problemem obu dywizji był dramatyczny brak koni. Nieustanne walki kawalerii, forsowne marsze po błotnistych drogach, spowodowały upadek setek koni. Wzdłuż dróg leżały martwe lub dogorywające konie z siodłami i w pełnej uprzęży. Brak uzupełnień spowodował, że brygada Huey'a w czasie omawianej bitwy mogła wystawić jedynie 200 konnych.
Walczyły tu małe grupy ludzi, brak było możliwości manewru dla dywizji, brygady, a nawet pułku. Brygada Custera była w całości uzbrojona w powtarzalne karabiny Spencera (nie były to typowe karabinki kawaleryjskie), co dawało im dużą siłę ognia na znaczny dystans i przewagę nad wrogiem. Mimo to po południu linia obrony federalnej zaczęła się chwiać i trzeba było sięgać po oddziały trzymane w rezerwie taktycznej. Zaczynało też brakować amunicji. Kawaleria federalna rozpoczęła wycofywanie się od lewoskrzydłowej dywizji Kilpatricka, która była związana walką z brygadą Fergusona. Wielu z konfederatów było uzbrojonych w niewiele gorsze od Spencerów karabiny Enfield. Wkrótce federalni cofali się już na całej linii, a pociski artylerii Stuarta zaczęły padać na domy miasteczka Boonesborough powodując panikę mieszkańców. Totalna klęska kawalerii Unii była blisko, ale i konfederatom zaczęło brakować amunicji po całodziennym boju, a ponadto niespodzianie pojawiła się piechota federalna.
Przez przełęcz Turnera (zob. mapa nr 1) prowadzi najkrótsza droga z Frederick do Boonesborough. Czołowe oddziały Armii Potomaku przeszły tam 7 lipca po południu, a następnego dnia ustanowiono na South Mountain w pobliżu Boonesborough stację sygnałową. To poprzez tę stację gen. Buford wezwał posiłki, a gen. O.O. Howard wysłał 3. dywizję gen. Schurza z 11. korpusu na pomoc kawalerii. Otworzyła także ogień artyleria federalna z zachodniego zbocza South Mountain. Oddziały piechoty weszły do Boonesborough około 19.00 i Stuart mógł się już tylko wycofać do Funkstown. Brygada Fergussona odjechała natomiast do Williamsport. Kawaleria Unii podjęła pościg za cofającym się nieprzyjacielem, który trwał do kamiennego mostu nad strumieniem Bobrowym. Tam dobrze ulokowana na wzgórku armata z baterii Chew'a skutecznie osłoniła wycofującą się kawalerię Stuarta. Bitwa była skończona, był to raczej remis ze wskazaniem na Stuarta, który atakując poniósł prawdopodobnie większe straty. Szacunkowe straty obu stron osobno podaję w cyt. wyżej tabelach nr 1 i nr 2. Sam 8. pułk z Illinois stracił zabitego szeregowca Benjamina Webera z kompanii "D", a ranny został m.in. porucznik Azer Howard z kompanii "K". Wróci on do służby dopiero w kwietniu 1864 r.
Tylne straże Stuarta z okolicy strumienia Bobrowego[21] przegonili kawalerzyści Unii dopiero rankiem 9 lipca. Niewiele wiemy o tej potyczce. Z relacji kronikarza 8. pułku kawalerii z Illinois wynika, że to ta jednostka oraz 17. kawalerii pułk z Pennsylwanii atakowały konfederatów o 5.30 rano. Początkowo zaatakowali spieszeni, a następnie konno ścigali wroga 3-4 kilometry. Walki patroli i pikiet z tych dwóch regimentów trwały do wieczora. Poległ szer. William E. Smith z kompanii "F", ale najprawdopodobniej od "friendly fire" kolegów 17. pułku z Pennsylwanii.
W tym czasie kawaleria Południa budowała umocnienia pod miasteczkiem Funkstown położonym na strumieniem Antietam. Rankiem 10 lipca dywizja Buforda wraz z konną artylerią ruszyła w kierunku Funkstown. Zastali konfederatów za umocnieniami na wschód od miasteczka. Prawe ich skrzydło położone było na kierunku do Hagerstown, a lewe wzdłuż strumienia Antietam. Spieszeni konfederaci zostali wzmocnieni dwoma brygadami piechoty[22] z korpusu Longstreeta ulokowanymi na skrzydłach linii obronnej. Całość defensywy uzupełniała w centrum bateria "A" z 1. pułku z Karoliny Płn. dowodzona przez kapitana B.C. Manly oraz bateria Chew'a na prawej flance. Dwie ogromne kamienne stodoły, typowe dla tej części Marylandu zasiedlonego przez niemieckich osadników, usytuowane były na obu flankach stanowiąc idealne stanowiska dla strzelców wyborowych.
Atak dywizji Buforda zaczął się przed 8.00 siłami trzech brygad: Gamble w centrum, Devin na lewym skrzydle i Merritt na prawym. Celny ogień baterii Chew'a oraz karabinów Enfield rebeliantów z 34. batalionu kawalerii z Wirginii zatrzymał ten atak prowadzony na prawe skrzydło obrony i tzw. farmę Haucka. Bateria Chew'a wyczerpała jednak zapas amunicji i wycofała się za rzekę. Teraz ruszył płk. Gamble prowadząc natarcie w centrum wspierany przez baterię "A" kpt. Johna Calefa z 2. pułku artylerii regularnej. Pojedynek artyleryjski trwał blisko cztery godziny, a tym czasie brygada Gamble'a posuwała się powoli do przodu. W pewnej chwili gen. Buford podszedł pieszo na wzgórek, aby ocenić sytuację i w tym momencie kula przeszła przez jego kurtkę mundurową pozostawiając pięć dziur. W godzinach popołudniowych żołnierzom Buforda zaczęło brakować amunicji. Mimo, że w pobliżu znajdowała się 2. dywizja piechoty generała Albiona P. Howe to gen. Buford nie doczekał się z ich strony wsparcia. Ostatecznie 2. brygada piechoty z Vermont płk. Lewisa Granta[23] otrzymała rozkaz ataku na centrum obrony rebeliantów i zluzowania wyczerpanych bojem kawalerzystów. Piechota ruszyła przez las i natychmiast musiała odpierać kontratak brygady Andersona. Konfederaci dostali się pod ogień własnej artylerii i 59. pułk piechoty z Georgii stracił sześciu ludzi. Piechurzy Granta odparli kontrataki rebeliantow, ale kosztowało to ich 60 ludzi, w tym 16 zabitych. Poważną stratą była ciężka rana młodego oficera płk. Charlesa Stoughtona, dowódcy 4. pułku piechoty z Vermont, którego kula trafiła prosto w oko.[24] Jakimś cudem oficer ten przeżył, choć musiał zrezygnować z dalszej służby wojskowej.
Pod koniec dnia wojska Unii wycofały się w kierunku strumienia Bobrowego nie uzyskawszy przełamania pozycji konfederatów. Rannymi zajęli się chirurdzy w Boonesboro i mieli ręce pełne krwawej roboty, gdyż dywizja miała ponad 30 rannych. Szpital polowy urządzono w Odd Fellows Hall. Straty podaję w cytowanych już tabelach. Poległ m.in. szer. George Pierson z 8. pułku z Illinois, a ranni zostali George J. Dusold i William Allen. Ludzie i konie łaknęli wypoczynku będąc od wielu dni w nieustannych walkach, patrolach i potyczkach. Na to się jednak nie zanosiło.

KAWALERIA W KAMPANII BRISTOE