Z DZIEJÓW KAWALERII FEDERALNEJ

Custer spędził noc w obozie położonym 1500 metrów na południe od farmy Bucka Chilesa. Tam dotarły do niego rozkazy Torberta o zabezpieczeniu lewego skrzydła jego dywizji i uderzenia na wroga w miarę możliwości od tyłu. Bezpieczeństwa brygady strzegły patrole z oddziału majora Melvina Brewera z 7. pułku. Ranek wstał pochmurny i mglisty. W kierunku zgrupowania kawalerzystów z Michigan drogą Marquis pędziły patrole z brygady Wickhama, któremu Fitz Lee polecił odszukać przeciwnika. O świcie konfederaci natknęli się na patrole mjr. Walkera i zaatakowali je biorąc do niewoli trzech zaskoczonych żołnierzy Unii. Odgłosy strzelaniny dotarły do Custera, ruszył kontratak prowadzony przez por. Harmona Smitha z kompanii "F" 7. pułku. Jako wsparcie dowódca brygady wysłał płk. Petera Stagga z 1. pułku, który ruszył w kierunku strzelaniny, spieszył swój oddział i wyparł rebeliantów. Potyczka ta spowodowała pewne opóźnienie wymarszu miczygańczyków w kierunku Trevilian Station.
Brygada Custera przedzierała się przez gęsty las i o 8.00 kpt. Hastings prowadzący kolumnę zameldował, że drogą suną setki wozów taboru, ambulansów i jucznych mułów. To była wyjątkowa okazja dla młodego generała, wydał on niezwłocznie rozkaz ataku dla płk. Russela Algera i jego 5. pułku z Michigan. Atak miał wspierać mjr. Kidd z 6. pułkiem z Michigan oraz bateria Pennigtona. Alger szybko rozpędził przerażonych woźniców i nieliczną ochronę taboru zdobywając 6 jaszczy artyleryjskich, 40 ambulansów i 50 wozów. Do niewoli dostało się kilkuset konfederatów wraz z jedną flagą bojową, zdobyto też 1500 koni i mułów.
Rebelianci ruszyli do kontrataku siłami spieszonych kawalerzystów, których skierował gen. Butler odrywając ich od walki z brygadą Merritta. Do boju ruszył też 7. pułk z Georgii oddelegowany do ochrony konwoju oraz 20. pułk z Georgii z brygady Wrighta. Alger był w tym momencie zagrożony odcięciem od głównych sił brygady. Wysłał więc kapitana Brewera do Custera z prośbą o posiłki.Generał zareagował w ten sposób, że wysłał oficera sztabowego do majora Kidda dowodzącego 6. pułkiem z Michigan z rozkazem wsparcia ataku Algera. Pułk Kidda nie zdążył rozwinąć się do szyku bojowego kiedy dotarły do niego rozkazy Custera. Kidd niezwłocznie zakomenderował: "Czwórkami, galopem, marsz"! Na skrzyżowaniu Millsa Kidd napotkał Custera ze sztabem, którzy obserwowali postępy nieprzyjaciela posuwającego się z kierunku East Crossing. Custer polecił Kiddowi szarżę na widoczne w oddali jednostki konfederatów. 6. pułk nie dotarł jeszcze w komplecie na pole walki, ale Kidd postanowił ruszyć do ataku z czołowym szwadronem. Uderzyli z impetem prosto w 7. pułk z Georgii przełamując jego obronę i rozpraszając rebeliantów. Rozpędzony szwadron zbliżył się na kilkaset metrów do stacji Trevilian nie napotykając dalszego oporu przeciwnika. Kidd był tym faktem zaskoczony, ale rozsądnie uznał że w tej sytuacji powinien zatrzymać szwadron, zebrać ludzi, sformować szyk i dołączyć do brygady w celu skonsolidowania całego pułku. Zanim jednak zdołał opanować swego niesfornego rumaka został ku swemu ogromnemu zdumieniu otoczony przez konfederatów i wezwany do poddania się. Oficer kawalerii nie poddaje się nigdy tak długo, dopóki siedzi na koniu. Ta zasada była wyryta w pamięci majora żelaznymi zgłoskami, ale sytuacja wyglądała beznadziejnie, gdyż jedynym towarzyszem Kidda był jego trębacz John Hertz. Oficer poddał się więc i pod eskortą czterech rebeliantów ruszył pieszo do stacji Trevilian. Licząc na to, że Custer będzie atakował pozostałymi szwadronami 6. pułku Kidd starał się opóźniać ten marsz. I doczekał się szwadronu dowodzonego przez kapitana Manninga Birge'a, który zbliżając się umożliwił mu ucieczkę w pobliskie krzaki pod gradem kul eskorty. Tak oto Kidd był jeńcem zaledwie 10 minut, ale ucieczka nie udała się Hertzowi, który do końca wojny przebywał w osławionym obozie w Andersonville.
Atak szwadronu Birge'a miał za cel przechwycenie baterii, a właściwie jednej jej sekcji dowodzonej przez sierżanta Charlesa Thomsona, a ulokowanej w pobliżu Netherland Tavern /zob. mapa/. Wkrótce cała brygada Custera znalazła się na tyłach ugrupowania Hamptona, ale jednocześnie jej samej groziło okrążenie i anihilacja. Zdając sobie z tego sprawę Custer polecił ludziom Kidda zbudowanie umocnień w poprzek drogi Gordonsville niedaleko East Crossing i miejsca, gdzie drogę przecinał potok Nunn. Jeden ze szwadronów 6. pułku dowodzony przez kapitana Dona Lovella pozostał w pogotowiu na koniach na skraju lasu.
Obecność brygady Custera na tyłach Hamptona nie mogła być w żaden sposób tolerowana przez dowódcę kawalerii Konfederacji. Wezwał on brygadę Rossera, aby ruszyła w kierunku Netherland Tavern i zablokowała ewentualne dalsze działania sił federalnych uderzając zdecydowanie na brygadę Custera. Rosser zlecił to zadanie pułkownikowi Waringowi z legionu Jeffa Davisa. Rejon stacji Trevilian wzmocniły też 6. pułk z Karoliny Południowej oraz legion Philipsa, które otrzymały zadanie wyparcia kawalerii Custera z linii kolejowej. Dywizja Fitza Lee była nadal opóźniona i to właśnie umożliwiło Custerowi wejście w lukę pomiędzy dywizjami konfederatów.
Tymczasem Waring szarżował już ze swoim pułkiem, szable błyszczące w porannym słońcu i dzikie wycie atakujących kawalerzystów. Ale atakujący rebelianci zostali sami zaatakowani z tyłu przez miczygańczyków, co spowodowało spore zamieszanie w ich szeregach. Rozgorzały ciężkie walki w trakcie których Custer utracił zdobyte niedawno łupy, ocalały też armaty Thomsona. Na dodatek zagrożona została bateria Penningtona, a sam Custer został nagle otoczony przez konfederatów. Zachował jednak zimną krew, zaatakował najbliższego przeciwnika i wyrwał się z okrążenia. Generał starał się zebrać swoich ludzi i zabezpieczyć działa. Nie było to łatwe, gdyż do ataku ruszyli Biali Komancze. Tak zwano 33. batalion kawalerii z Wirginii dowodzony przez płk. Lige White'a. Ale gen Hampton wstrzymał wykonanie rozkazu dowódcy brygady i batalion wycofał się na skraj lasu. Nie była to najlepsza pozycja, gdyż rebelianci znaleźli się pod ostrzałem dział Penningtona. Celny ogień tej baterii w znacznym stopniu wpłynął na uratowanie brygady Custera. Jeden z pocisków zabił dwóch ludzi i 6 koni z jednostki White'a.
Atak Rossera odciął płk. Algera, który wraz z grupą około 40 żołnierzy i oficerów rozpoznawał sytuacje w pobliżu stacji kolejowej. Przedzierając się z powrotem do swoich zostali zaatakowani przez kompanię rebeliantów i tylko 10 ludzi wraz z Algerem zdołało się przebić, a ich 28 towarzyszy porzuciwszy konie ukryło się w lesie. Dopiero po tygodniu nocnych marszy udało im się dołączyć do pułku. Do niewoli dostało się wielu kawalerzystów z 5. pułku z Michigan. Ogółem Alger stracił 171 ludzi z 300, z którymi zaatakował rankiem konwój wozów zaopatrzenia dywizji Hamptona.
Brygada Custera definitywnie została otoczona. Od wschodu atakował ją Fitz Lee, od zachodu Rosser, a z północy napływały jednostki Hamptona. Stracone zostały bezpowrotnie wszystkie zdobyte łupy, a na dodatek konfederaci zdobyli także osobisty wóz samego generała Custera zawierający listy od Libby, jej podobiznę tzw. ambrotyp[9], mundur galowy, akt mianowania na generała, lornetkę, a nawet bieliznę. Do niewoli wzięta została także kucharka generała Eliza, ale udało jej się zbiec tego samego dnia. Jego szef sztabu Jacob Greene oraz ordynans Johnny Cisco zostali jeńcami w kwaterze Hamptona. Jak pisał do żony Custer: " Wiesz co mi zabrali? Wszytko oprócz szczoteczki do zębów. Ale najbardziej żałuję utraty twoich listów". Prywatne listy żony Custera publikowały potem gazety w Richmond ku wielkiej wściekłości młodego generała. Custer nie przyznał się do utraty trzech swoich koni, w tym ulubionego rumaka o imieniu Clift.
W tej niezwykle trudnej sytuacji Custer był wszędzie wydając rozkazy, kierując oddziały na zagrożone odcinki i dodając otuchy swoim ludziom. W trakcie tych działań aż trzy konie zostały pod nim zabite . Kiedy jedna z armat Pennigtona została przechwycona przez rebeliantów Custer osobiście poprowadził 30 kawalerzystów i w zaciętej walce wręcz odzyskał działo. Jego okrążone zgrupowanie było pod ciągłym ostrzałem doskonale usytuowanej baterii Chewa. Szczegółowy opis działań na wszystkich trzech kierunkach wydaje się być dość trudny z uwagi na panujący chaos i szereg nieskoordynowanych ataków konfederatów i kontrataków miczygańczyków. Rozmiar i skutki ataku brygady Rossera zostały w miarę jasno przedstawione. Pora zatem na omówienie działań Fitza Lee przeciwko Custerowi.
Siły te-jak wynika z mapy-nadciągały z rejonu Louisa w celu połączenia się z Hamptonem w rejonie Trevilian Station. Obecność Custera na tej drodze była dla dywizji Fitza Lee sporym zaskoczeniem. Major Robert Mason, jeden ze sztabowców Lee udał się do brygady Lomaxa i stanął na czele 15. pułku z Wirginii. Dzień wcześniej bowiem Lomax zabrał dowodzenie tym pułkiem ppłk. Johnowi Critcherowi, który jego zdaniem był dowódcą nieudolnym. Tak więc Mason na czele swego pułku prowadził brygadę jadąc w straży przedniej i na widok kawalerii federalnej niezwłocznie zarządził szarżę na flankę Custera. To właśnie wskutek tej szarży zdobyty został wóz kwatery głównej Custera, Mason zdobył też pięć jaszczy z amunicją do baterii Penningtona. Za nim do ataku ruszyły: 4. pułk z Wirginii Wickhama i 6. pułk z Wirginii Lomaxa. Jak później pisał Custer w liście do żony był w tym momencie atakowany przez dwie dywizje nieprzyjaciela i nie było w tym stwierdzeniu wiele przesady. Jego sytuacja była naprawdę niezwykle trudna i tylko odsiecz pozostałych sił Sheridana mogła uratować brygadę od całkowitego zniszczenia.
Jednym z głównych celów konfederatów stała się ponownie bateria Pennigtona chroniona przez spieszonych kawalerzystów federalnych. Tym razem jej pozycje atakował szwadron 2. pułku z Wirginii dowodzony przez por. Charlesa Almonda rozpraszając broniących dział żołnierzy. Ale artylerzyści otworzyli skuteczny ogień ze szrapneli zdołali powstrzymać ten atak. Almond wziął 60 jeńców, wóz zaopatrzenia baterii oraz jaszcze artyleryjskie i swój łup odprowadził do Louisa. Trwały zacięte walki, rosły straty otoczonej brygady Custera. Padł ciężko ranny zastępca mjr. Kidda dowódca szwadronu kpt. Don Lovell, coraz więcej rannych dostawało się do niewoli. 7. pułk z Michigan stracił wszystko: konie spieszonych kawalerzystów, racje żywnościowe, wyposażenie kuchni polowej i czarnych służących.
W trakcie ataku 6. pułku z Wirginii została otoczona obsługa jednej z armat z sekcji por. Williama Egana. Oficer ten zdołał wycofać konie i przodek armaty tak, że jej transport na tyły przez konfederatów stał się niemożliwy. Dwóch otoczonych artylerzystów walczyło do końca, aby ostatecznie trafić do niewoli. Za tą nieustępliwość szer. John Kennedy otrzymał w r. 1893 Medal of Honor. Jego towarzysz szer. Charles O'Neil zmarł w osławionym więzieniu Andersonville. 6. pułk z Wirginii atakował dalej, ale ostrzał z szybkostrzelnych Spencerów i celny ogień kolejnej sekcji baterii Penningtona dowodzonej przez por. Carle Woodruffa powodował duże straty. Dwa działa tej sekcji strzelały w przeciwnych kierunkach co wskazuje wyrażnie na bój w obronie okrężnej. 6. pułk napotkał także kontratak 60 miczygańczyków, którzy szablami opróżnili wiele siodeł i w rezultacie odzyskali działo Egana odrzucając rebeliantów na pozycje wyjściowe. W czasie tej szarży ranny został jej dowódca z 7. pułku z Michigan mjr. Melvin Brewster. Po latach kpt. Grimsley wspominał, że kompania D z 6. pułku z Wirginii (zwana Clarke Cavalry) poniosła w trakcie tego ataku bardzo poważne straty.
Generał Custer był wszędzie. Dwukrotnie trafiony w rękę i w ramię odniósł tylko kontuzje i siniaki, gdyż pociski te były pozbawione impetu. Jego sztabowiec mjr. George Drew w tej samej chwili dostał kulę w rękę, ale to także była lekka rana. Rebelianci zaciekle atakowali pozycje baterii Pennigtona zdecydowani zagarnąć je za wszelką cenę. Kiedy udało im się zdobyć jedno działo Custer zebrał 30 ludzi i zaatakował próbujących odciągnąć zdobyte działo konfederatów. Atak został odparty, siły ferderalne były zbyt słabe. Generał wezwał więc oficerów sztabowych, koniowodnych oraz kompanię por. Smitha z 7. pułku i odbił działo po zaciętej walce wręcz. Mimo walki w okrążeniu Custer zdecydował się na atak na baterię Chewa, ale dopiero gdy siły Torberta wyjdą na stację Trevilian. Oczekiwał tego z niecierpliwością, gdyż walka w okrążeniu trwała już niekończące się trzy godziny w tą słoneczną i gorąca sobotę. Straty w tym ciężkim dniu były poważne. Z walki wyłączonych zostało 361 kawalerzystów brygady z Michigan, w tym 11 na zawsze. Ponadto Custer miał 51 rannych i 299 wziętych do niewoli.
Nadeszło południe, a dywizja Torberta wciąż nie ruszała do ataku. Torbert wiedział o trudnej sytuacji Custera z raportu 6. pułku z Nowego Jorku, który przeprowadził rozpoznanie. Dowódca dywizji wysłał też oficerów sztabowych do Custera, ale żaden z nich nie dotarł do okrążonej brygady. A przecież niemalże beznadziejna sytuacja Custera była dobrze widoczna z wielu punktów terenowych i zwykli żołnierze rwali się do pójścia z odsieczą nie rozumiejąc dlaczego sztab dywizji i sztab Sheridana zwlekają z decyzją. Narastała zwykła, żołnierska złość na widok ginących towarzyszy broni, którym nie pozwalano przyjść z pomocą. "Niech diabli wezmą sztab", krzyczeli niektórzy widząc, jak proporzec bojowy brygady upada. Custer ostatecznie zerwał go z drzewca i ukrył pod mundurem, aby nie wpadł w ręce konfederatów. Wreszcie kpt. Dana (8. pułk kawalerii z Illinois)ze sztabu Torberta przywiózł długo oczekiwane rozkazy i sam ruszył na czele 6. pułku z Pennsylwanii z brygady Merritta. Udało mu się po kilku potyczkach dotrzeć do Custera, który na jego widok wykrzyknął: "Na miłość boską Dana przekaz Torbertowi, aby przysłał mi pomoc. Udało mi się ocalić baterię Penningtona, ale straciłem wozy i ambulanse"! Dana nigdy przedtem nie widział Custera tak wyczerpanego i niemal fizycznie wykończonego. Dana wrócił do sztabu i przekazał Torbertowi to, co widział każdy prosty żołnierz. Niewiele to pomogło, Torbert w tej trudnej chwili nie sprawdził się, jako dowódca dywizji, a jego zwlekanie z odsieczą trudno jest wytłumaczyć. Także Merritt widział co się dzieje z brygadą Custera i zdawał sobie sprawę, że na jego oczach miczygańczycy mogą zostać unicestwienie bez żadnej próby pomocy z zewnątrz. Zdesperowany wydał samodzielnie rozkaz przebicia się do Custera. Zagrały trąbki wzywając zawodowców do ataku na siły Rossera i Lee. W ciągu kilku minut impet szarży tak przeraził rebeliantów, że rozpierzchli się na lewo i na prawo szukając schronienia w terenie zalesionym i próbując ujść z jeńcami federalnymi. Część z nich została odbita razem z armatami. Kiedy Sheridan dotarł do Custera zapytał go o proporzec bojowy brygady. "Oto on"-rzekł triumfalnie młody generał wyjmując proporzec zza pazuchy. Kawalerzyści z 1. pułku kawalerii regularnej, którzy wyzwolili Custera wycofali się, aby uzupełnić amunicję. Czekały ich nowe zadania.
Gen. Sheridan podjął w końcu decyzję o wznowieniu natarcia siłami brygad Merritta i Devina oraz jednej brygady z dywizji Gregga na stację Trevilian. Kiedy federalni ruszyli do przodu z lasu wyłonili się rebelianci Butlera i Wrighta otwierając ogień z broni ręcznej i z armat artylerii konnej. Devin polecił baterii Heatona uciszyć armaty konfederatów. Bardzo szybko schronili się oni ponownie w lesie. Atak był kontynuowany, ale trzeba było pokonywać trudny teren leśny oraz płynące tam potoki. W każdej chwili też mógł nastąpić atak kryjących się w gęstwinach rebeliantów. Nic więc dziwnego, że żołnierze posuwali się naprzód wolno i ostrożnie. Dzień był niezwykle upalny, a żołnierze brygady Merritta walczyli już osiem godzin. Wielu żołnierzy doznało porażenia słonecznego, wszyscy byli głodni i przemęczeni. W podobnych warunkach walczyli konfederaci, a więc siły były pod tym względem wyrównane.